Idioma ngäbe

Idioma ngäbe
Ngäbere[1]
Ngäbere
Hablado en Bandera de Panamá Panamá
Hablantes ~200 mil
Puesto No se encuentra entre los 100 primeros. (Ethnologue, 1996)
Familia chibcha

 guaymi
  ngäbere

Estatus oficial
Oficial en Bandera de Panamá Panamá[1]
Regulado por No está regulado
Códigos
ISO 639-1 ninguno
ISO 639-2
ISO 639-3 gym
{{{mapa}}}
Extensión del Ngäbere[1]

El idioma ngäbe[1] o guaymí es un idioma americano de la familia chibchana hablado por el pueblo ngäbe. Hay 133.092 hablantes en Panamá y Costa Rica. La lengua usa el alfabeto latino o romano.[2]

Contenido

Descripción lingüística

Texto en ngäbe

El siguiente es un ejemplo de texto en ngäbere: Nitre ngäbere nietä ye blite kugwe ngäbere bití, ye nie nüne Panamá bätä Costa Rica, nitre panamá ye blite bä jenénkä ni Costa Rica yé bätä.

Kugwe ni ngäbegwe ne bití blita ñakare nibíre krübäte yedre bätä ari kugwe tigueta, ögaregrö bití driedre monso mrä íe. Kugwe ne migadre kä krí bití yé kwe kugwe ye ñakare rearegä.


Palabras en ngäbere

Niño: monso-brare
Niña: monso-merire
Mujer: meri
Hombre: brare
Sol: ngwana
Luna: sö
Día: köbö
Noche: deo

KUGWE TIGANI NGÄBERE BÄBÄ SULIÁRE.

Agwré = venga.
Agwré kwete = venga a comer.
Ámen = cuál.
Andalan = gallo.
Ani kwete = vamos a comer.
Aro=arroz.
Bani = lata de aluminio.
Bäse = lamer.
Bätete = lavar.
Bati = un vez.
Betégä = correr.
Bien = dar.
Bien íe = dale a él (ella).
Bini tíe = me lo dio a mí.
Biti = después, más.
Blato = plato.
Bökän = cierto.
Bongrabe = bonito (a).
Brän = vamos.
Brare = hombre.
Bren= enfermo.
Bule = barriga
Chí =pequeño, niño.
Dare = de día.
Dati = un árbol.
Deeme = con cuidado.
Degä = en la maña.
Den = tomar o agarrar.
Dende = baje, tomar.
Deo = en la noche.
Dera = hace rato.
Dí = fuerza, o energía.
Diguende = desbaratar
Diguimá = banano primitivo
Díme = agrio
Dini = tomó, o agarró
Digue = cierre
Díte = fuerte
Dobó = tierra
Dobóre = café
Dobrore = sucio
Dogwä = cabeza
Dregwe = objeto plástico
Dribe = alacrán
Drüne = negro
Erére = igual
Etebá = hermano
Gure = casado
Gwä ti biain mäe = ahorita le doy
Ibía= caña
Ison = nariz
Íti = una persona
Jadengä = jugar
Jädrin = ayer
Jäme = manso
Jene = diferente
Jatadre =venir
Jatäguete = brincar
Jatánina = vinieron
Jenéna = de otro
Jetébe = mañana
Jí = camino
Jibe = lucio
Jiete = en el camino
Jireiti = una fila
Jirere = en fila
Jite = en camino
Jogo = araña
Jú = casa
Jüete = rallar
Jügue = pintar
Jugwe = puerta
Jura = rápido
Jurore = débiles
Juräre = picazón
Kä kämen = el tiempo está malo
Kä rä = olores
Kabré = montón
Kada = boca
Kaibe = solo
Ñö = lluvia
Kämen = malos
Käne = primero
Kare = verde
Kärere íe = pídalo a él
Käte = gordo
Kati = una hoja
Kegue = vaciar
Kete = empaque
Ketéiti = un paquete
Kise = mano
Kideiti = rácimos
Kíra = viene
Kíra = antiguo
Kíra = viejo
Kite = tire
Kobógwä = cuatro
Köböiti = un día
Komä = tres
Köte = gordo
Krä = flaco
Krati = un animal
Krene = perezoso
Krí = grande
Krí kä = hoja de árbol
Krübäte = demasiado
Kubú = dos
Kugwe = palabra
Kuni = encontró
Küra = terminó
Kürera = terminaron
Kwä kügü = siete
Kwä ögän = nueve
Kwä, kwä = ocho
Kwaga = amargo
Kwäjätä = diez
Kwärä = al lado
Kwärigué = cinco
Kwätí = seis
Kwati = uno
Kwe = él
Kwegwe = de él
Kwetádi = comerán
Kwete = comer
Kwetre = ellos
Kwitira = comieron
Kwrägri = a otro lado
Mä = usted
Mägwe bian tíe = usted me lo da a mí
Mä niguí medénde = Usted adónde va?
Mäe = a usted
Mägwe = suyo (a)
Malan = mariposa
Mane = dulce
Mare = más tarde
Matáre = hoy
Mende = lejos
Merire = femenina
Mete = péguelo
Metre = cierto y verdad
Miti = pegó
Möre = hembra
Mrägä = familia
Mun = ustedes
Mungwä = mosca
Murare = engripado
Mura = gripe
Muríe = viento, aire
Näin = andar
Nän = vaya
Né = éste
Né = tome
Né ñain = tome este
Néa = ésta
Negä = desaparece
Négri = a este lado
Negwe =de esta
Nende = derramar
Nére = por aquí
Néte = aquí
Ngäne = ladrar
Ngaña = hormiga
Ngin = gusano
Ngire = caliente
Ngugwe = desplumar
Ngwai = hermana
Ngwana roäre =en medio día
Ngwäre = cara
Ngwean =dinero
Ngwen = blanco
Ngwena = lleve
Ngwendä íe = pregunte a él
Ngwin =:Traer
Nidan = macho
Niguigä = bolar, asustar
Niguíra = se fue
Nirégwe = de quién
Nírien = crecer, desarrollar.
Nuäre = Linda, (o)
Nüguen krö = des pies
Nugwä = pájaro
Nun = nosotros
Nun kiri = a lado de nosotros
Nungwe = de nosotros
Ñadre = tomar
Ñain = tome
Ñó né = tome esta agua
Ñö ñain = tome agua
Ñü = Lluvia
Öba = avispa
Ogwä = ojo
Ötare = la mita
Ötöiti = un vestido
Rien = cocine
Roro = cuello
Rubún = bravo
Rubúne = enojado
Rürübäine = vendiendo
Ségri = al otro lado
Ségwe = de aquella
Séte = allá
Sübrüre = amarillo
Tä diguegä = está caminando
Tägärä = para sentar
Tägue tibien= siéntese
Tain = rojo
Ti = yo
Ti tä sribíre = yo estoy trabajando
Ti tä tärä driere = yo estoy enseñando
Tigue = escriba
Tigwe = mío
Töe krägue = él quiere
Trägwata una bolsa plástica
Ulíe = pierna
Ugwe = moler
Ugwen = olla
Umbre = mayor, anciano
Üna = completo, madurar
Yé = ése
Ye kwegwe = ese es de él.
Ye kwetregwe = ese es de ellos.
Ye tigwe = ese es mío
Yéte = ahí

Números del 1 al 10

1= kwati
2= kubú
3= komä
4= kobógwä
5= kwärigué
6= kwätí
7= kwä kügü
8= kwä kwä
9= kwä ögän
10= kwäjätä

Hay 18 formas de coteo en Ngäbere. Desc. Ngäbere Cantidad Significados Kwati 1 Objeto redondo. Iti 1 Persona. Krati 1 Animale. Dati 1 Àrbole. Jireiti 1 Fila. Keteiti 1 Paquete. Bati 1 Una vez. Kideiti 1 Racimos. Ötöiti 1 Ropa, trozo. Kati 1 Hoja. Taiti 1 Una cuarta. Ngwraiti 1 Una brasa. Köböiti 1 Un día. Jetébe 1 Mañana. Jädrín 1 Ayer. Manáni 1 Moneda. Kundi 1 Astillas o lata. Duiti 1 Cantidades grandes.

Frases en ngäbere

Buenos días: Köbö koen degä
Buenas tardes: Köbö koen dere
Buenas noches: Köbö koen deo
¿Cómo estás?: ¿Mä toa ñó?
¿Cómo te llamas?: ¿Mä kä ñö?
¿Cuántos años tienes?: ¿Kä nuai mä bití?
¿Dónde vive usted?: ¿Mä tä nüne medente?

Conjugación

Jatäguete - Brincar

Ti bigue jatäguete nemén séte - Yo voy a brincar hasta allá
Mä jatägäte nemén séte - Usted brinca hasta allá
Kwé jatägäite nemén séte - Él brincará hasta allá

'Kä jurä Ti bätä kä jurä nibí - Kwé bätä kä jurä nibí - Nun bätä kä jurä nibí

Miedo' Yo tengo miedo - Él tiene miedo - Ella tiene miedo - Nosotros tenemos miedo


Ngänengä Ti töe ñakare ngänängä bätä - Kwe töe ñakare ngänängä bätä - Nun töe ñakare ngänängä bätä -

Gritar' Yo no quiero gritar - El no quiere gritar - Nosotros no queremos gritar


Urabá o Urracá fue un líder de la sociedad Ngäbe que luchó contra los invasores españoles, venció a principales capitanes y murió en total libertad.

Referencia

  1. a b c Gaceta Oficial de Panamá (26 de noviembre de 2010). «Ley 88 del 26 de noviembre de 2010» (en español) (PDF). Consultado el 26/11/10.
  2. Ethnologue, Ngäbere, consultado el 24 de mayo de 2007

Wikimedia foundation. 2010.

Игры ⚽ Нужна курсовая?

Mira otros diccionarios:

  • Ngäbe — Otros nombres Guaimí Población total 200.000 Idioma Ngäbere Ngäbe o guaimí es un pueblo indígena, que habita en el occidente de Panamá, principalmente en la Comarca Ngobe Buglé, en la …   Wikipedia Español

  • Idioma muisca — Muisca, Mosca Muysccubun Hablado en  Colombia Región Cundinamarca y Boyacá Hablantes …   Wikipedia Español

  • Gramática del idioma muisca — El idioma muisca (autoglotónimo muyskkubun), es una lengua muerta de la familia lingüística de lenguas chibchas. Se puede describir como una lengua aglutinante y polisintética. El orden de la oración es SVO. Contenido 1 Etimología y morfología 2… …   Wikipedia Español

  • Ngöbe — Saltar a navegación, búsqueda Ngäbe (se lee aprox.: Ngobe) o guaimí es un pueblo indígena, que habita al occidente de Panamá, principalmente en la Comarca Ngobe Buglé, en las provincias de Veraguas, Chiriquí y Bocas del Toro. Son más de 200 mil… …   Wikipedia Español

  • Lenguas chibchas — Para otros usos de este término, véase Chibcha (desambiguación). Lenguas chibchas Distribución geográfica: Centroamérica y noreste de Sudamérica Países:   …   Wikipedia Español

  • Chicha — Este artículo trata sobre bebidas fermentadas. Para otros usos de este término, véase Chicha (desambiguación). Chicha es el nombre que reciben diversas variedades de bebidas alcohólicas derivadas principalmente de la fermentación no destilada del …   Wikipedia Español

Compartir el artículo y extractos

Link directo
Do a right-click on the link above
and select “Copy Link”